3651. Giáo sư là gì, ai là giáo sư?
GS Nguyễn Văn Tuấn
- Giáo sư là gì, ai là giáo sư?
Friday, September 25, 2015 3:40 PM
GS Nguyễn Văn Tuấn
 |
| Cái chết của Socrate (La Mort de Socrate, 1787), họa phẩm của Jacques-Louis David, hiện được trưng bày ở Metropolitan Museum of Art |
Những thảo luận chung quanh việc Trường ĐH Tôn Đức Thắng chủ trương bổ
nhiệm giáo sư dẫn đến tranh luận về ý nghĩa của chữ “giáo sư”. Nhưng hình như
chưa có ai lí giải thế nào là một giáo sư. Lí giải được câu hỏi này sẽ giúp cho
sự hiểu biết về chức danh giáo sư tốt hơn. Trong bài này, tôi sẽ “ôn cố tri
tân” để giải thích những thành tố nào làm nên một giáo sư. Bài này lấy ý tưởng
từ một bài của Philip Knox và trang Wikipedia viết về sự nghiệp của Socrates,
và tôi diễn giải lại theo ý nghĩa hiện đại của chức danh “giáo sư”.
Socrates
 |
| Tượng ông Socrates ở Louvre, Pháp |
Bàn về chức
danh giáo sư, không thể không nhắc đến một nhân vật rất quan trọng trong văn
minh phương Tây: Socrates. Có lẽ nhiều người biết rằng Socrates (sinh ra vào
khoảng 470 trước Công nguyên) là một triết gia cổ đại Hi Lạp, nhưng ông còn là
một “tượng đài” của giới hàn lâm. Tuy nhiên, điều kì lạ là ông không để lại đời
một tác phẩm nào. Tất cả những gì người đời sau biết về ông là qua những tác
phẩm của hai người học trò danh tiếng là Plato và Xenophon. Di sản học thuật
của Socrates đã được viết thành nhiều bộ sách, tôi thiết nghĩ không cần (và
cũng không thể) nói ra một cách đầy đủ ở đây. Chỉ nói ngắn gọn rằng Socrates
được xem là “cha đẻ” của tư tưởng triết học phương Tây.
Sự nghiệp sáng chói của ông bị kết thúc một cách bi thảm. Năm ông 70 tuổi, Socrates
bị đưa ra toà án công chúng xử về tội không công nhận Thượng đế mà Nhà nước thì
công nhận Thượng đế, và tội làm hư hỏng giới trẻ. (Nghe giông giống như vài
phiên toà ở Việt Nam Athens
Trong giới khoa bảng, Socrates là một tượng đài về học thuật, một người được
xem là Á Thánh. Ông là người đề xướng cái mà giới hàn lâm thường gọi là Phương
pháp Socrates. Những suy nghĩ và cách làm trong Phương pháp Socrates đặt nền
móng cho Phương pháp Khoa học (Scientific Method) mà chúng ta sử dụng ngày nay.
Theo Phương pháp Socrates, để giải một vấn đề phức tạp, chúng ta chia vấn đề ra
thành nhiều câu hỏi nhỏ, đặt ra giả thuyết, rồi tìm câu trả lời cho những câu
hỏi đó, sau cùng đúc kết thành một giải đáp toàn diện. Đó cũng chính là cách
thức vận hành của khoa học hiện đại, theo cái mà chúng ta vẫn gọi là Scientific
Method — Phương pháp Khoa học.
Socrates là một tấm gương tuyệt vời của một giáo sư, một anh hùng học thuật.
Thật vậy, khi nói đến ý niệm về chức năng của — và những thành tố làm nên — một
giáo sư, giới hàn lâm đều dùng Socrates làm mô hình chuẩn. Điều này hợp lí, vì
Socrates không chỉ là một người thầy vĩ đại, mà còn là một nhà khoa học mẫu
mực.
Giáo sư như là … người hùng
Có lẽ ít ai nghĩ rằng thời xưa ý niệm về giáo sư có liên quan mật thiết với ý
niệm “anh hùng”. Xuyên suốt lịch sử nhân loại, anh hùng là người có tài năng,
có đóng góp lớn, có khí phách, và họ tồn tại như là những tấm gương tốt của
nhân loại. Vào thế kỉ 18-19, các học giả chia anh hùng thành 6 nhóm chính: thần
thánh; nhà tiên tri; thi sĩ; giáo sĩ; văn sĩ (những người trong thế giới văn
chương); và vua chúa.
Điều thú vị là vua chúa được xếp sau cùng trong bảng xếp hạng anh hùng! Anh
hùng theo cách hiểu thời đó là những cá nhân có những hành động và việc làm
siêu nhân. Người được tôn vinh là anh hùng chẳng những tài năng, mà thường mạnh
mẽ hơn, thông thái hơn, can đảm hơn, sùng đạo hơn, và kiên nhẫn hơn người thường.
Xin nói thêm là ý niệm về “anh hùng” thời đó không giống như “Anh hùng lao
động” thời nay.
Danh từ “Giáo sư” trong tiếng Việt tương đương với danh từ “Professor” trong
tiếng Anh. Chữ Professor trong tiếng Anh có xuất xứ từ tiếng Latin, có nghĩa là
“Người thầy công chúng” (Public Teacher). Theo các đặc tính trên, các học giả
thời thế kỉ 18-19 xem giáo sư như là những anh hùng. Những người như Socrates
(và học trò ông là Plato), Aristotle, Đức Phật Thích Ca, Khổng Tử, v.v. là
những người thầy công chúng, và cũng là những anh hùng.
Theo nghĩa hiện đại, giáo sư là người thầy. Vậy thì điều gì phân biệt một giáo
sư với một người thầy tiểu học hay thầy dạy nghề? Để trả lời câu hỏi đó, các
học giả dựa vào những đặc tính của sự nghiệp của Socrates để định nghĩa thế nào
là một giáo sư hiện đại. Đó là 6 đặc tính liên quan đến học thuật, nghiên cứu
khoa học, phục vụ cộng đồng, thẩm quyền chuyên môn, chính kiến, và làm gương
cho sinh viên.
1. Học giả
Giáo sư trước hết là một học giả, hiểu theo nghĩa “scholar” trong tiếng Anh.
Chính cái “chất” học giả này làm cho giáo sư khác với thầy giáo thông thường.
Học giả theo cách hiểu thông thường là người có kiến thức uyên thâm về một lĩnh
vực chuyên môn. Lĩnh vực chuyên môn có thể là khoa học tự nhiên, khoa học xã
hội và nhân văn. Tính cách học giả còn có nghĩa là giáo sư phải giảng dạy và
truyền đạt kiến thức cho môn sinh, chứ không phải chỉ giữ kiến thức cho cá
nhân.
Thật ra, chữ “scholar” có nguồn gốc từ tiếng Hi Lạp là “schole”, có nghĩa là
“thì giờ thư nhàn.” Những người như Socrates và môn sinh của ông có thời gian
nhàn nhã, nên họ có điều kiện để suy nghĩ sâu về những vấn đề mang tính triết
lí và ý nghĩa của cuộc đời. Có lẽ chính vì thế mà công chúng thường có ấn tượng
về giáo sư như là những người nhàn hạ, ngồi ở tháp ngà, chuyên bàn chuyện “trên
mây”, chẳng liên quan gì đến thực tế. Dĩ nhiên, ấn tượng về giáo sư tháp ngà
như thế có thể đúng với thời xưa, nhưng không còn đúng trong thời đại ngày nay.
Khi nghĩ đến giáo sư như là học giả, tôi nghĩ ngay đến những người như cụ Đào
Duy Anh, Trần Trọng Kim, Phạm Quỳnh, hay xa xưa hơn là Nguyễn Trãi.
2. Nhà nghiên cứu
Socrates quan niệm rằng tri thức có thể đúc kết từ nghiên cứu khoa học theo
Phương pháp Socrates (tức Phương pháp Khoa học ngày nay). Nhưng tri thức do
Socrates tạo ra không phải để ông hưởng lợi cá nhân, mà là để đem lại phúc lợi
cho xã hội và nhân loại. Do đó, quan niệm về người giáo sư hiện đại phải là
người có khả năng tạo ra tri thức mới qua nghiên cứu, và chuyển gia tri thức đó
giúp cho xã hội và nhân loại tốt hơn.
Vì thế, giáo sư không chỉ là một học giả, mà còn là một nhà nghiên cứu. Thời
gian nhàn nhã của giáo sư không phải để tiêu khiển, mà thực chất là để nghiên
cứu. Nghiên cứu là một hoạt động không thể thiếu được của một giáo sư, và chính
nghiên cứu là yếu tố làm nên tính cách của một giáo sư, để phân biệt họ với
người thầy dạy nghề. Người thầy dạy nghề hay thầy bậc tiểu học không làm ra tri
thức mới bằng phương pháp khoa học.
3. Thành viên của cộng đồng học thuật
Vào thế kỉ 18-19 (và vào thời của Socrates), Âu châu có một những cộng đồng gọi
là “Cộng hoà văn chương” (Republic
of Letters Athens
Theo nghĩa hiện đại, giáo sư phải là một thành viên tích cực trong “cộng hoà
văn chương” hay cộng đồng học thuật. Nói cách khách, giáo sư phải là một thành
viên của các hiệp hội chuyên môn. Cộng đồng học thuật không có biên giới chính
trị, không phân biệt ý thức hệ. Giáo sư ở Nga hay ở Mĩ vẫn có thể trao đổi
trong cộng đồng học thuật. Giáo sư phải tương tác với các đồng nghiệp (trong và
ngoài nước) trong các cộng đồng học thuật. Hình thức tương tác là công bố những
tác phẩm, những công trình nghiên cứu, những công trình học thuật trên các tập
san của cộng đồng. Ngày nay, chúng ta hiểu rằng đó là công bố quốc tế. Do đó,
giáo sư phải có công bố quốc tế, vì đó là một thành tố tạo cái chính danh của
giáo sư.
4. Người có thẩm quyền
Giáo sư là người có thẩm quyền về một lĩnh vực chuyên môn. Xã hội kì vọng rằng
chiều sâu và bề rộng về kiến thức của giáo sư phải cao và rộng hơn người thầy
tiểu học. Giáo sư không chỉ phải có kiến thức sâu và rộng, mà kiến thức không
được “bất biến”. Điều này có nghĩa là giáo sư phải là người năng động, lúc nào
cũng tìm cái mới, lúc nào cũng tự trau dồi kĩ năng và kiến thức. Theo cách hiểu
hiện đại, giáo sư phải liên tục có những công trình khoa học công bố trong các
diễn đàn học thuật.
Những kiến thức của giáo sư phải được chuyển giao qua hình thức cố vấn cho Nhà
nước hay các tổ chức hoạt động vì lợi ích chung của dân tộc. Lúc sinh tiền,
Socrates là một mẫu mực về thẩm quyền. Ông phân biệt những vấn đề lớn và những
vấn đề nhỏ, những vấn đề lâu dài và những vấn đề cấp thời. Môn sinh của ông là
những người xuất thân từ các gia đình giàu có ở Hi Lạp. Ông dùng kiến thức của
mình để đào tạo những môn sinh, với kì vọng họ sẽ trở thành những lãnh đạo
tương lai. Đó cũng chính là một trong những chức năng của giáo sư thời nay.
5. Người phản biện
Giáo sư là một học giả, một nhà khoa học, và cũng là một nhà trí thức. Nhà trí
thức thời nào cũng có những tính phổ quát là tôn trọng lí tưởng chân thiện mĩ,
độc lập trong suy nghĩ, hoài nghi lành mạnh, và tự do sáng tạo. Giáo sư phải có
niềm tin, hay cái mà tiếng Anh gọi là “conviction” (có lẽ hiểu là “lập
trường”). Giáo sư, do đó, phải có chính kiến, nhưng chính kiến của họ không
phải dựa trên cảm nhận cá nhân, mà qua đúc kết từ các nghiên cứu của chính họ.
Nói theo ngôn ngữ thời nay, giáo sư phải có tinh thần phản biện, và sẵn sàng
nói ngược lại những gì mà Nhà nước làm, và tinh thần phản biện vì lợi ích của
cộng đồng.
6. Tấm gương
Lúc sinh tiền, Socrates là một nhà giáo mẫu mực, người mà lời nói đi đôi với
hành động. Dù ông không chấp nhận bản án dành cho ông, nhưng ông thượng tôn
pháp luật do chính ông đề ra, và ông sẵn sàng chọn cái chết vì tinh thần đó. Do
đó, một cách lí tưởng, giáo sư hiện đại phải là tấm gương cho sinh viên và học
sinh. Giáo sư phải thực hành những gì họ giảng, và qua đó mới tạo được niềm tin
ở sinh viên. Có thể có người không đồng ý với đặc tính này của giáo sư, nhưng
đó là một thực tế. Sinh viên và học sinh nhìn vào giáo sư để phấn đấu và để tìm
cho mình một hình tượng mẫu, để theo đuổi một định hướng.
Tóm lại, sáu đặc điểm trên đây trong cuộc đời và sự nghiệp của Socrates chính
là những thành tố tạo nên một giáo sư hiện đại. Ý niệm về giáo sư có gốc gác từ
ý niệm về người hùng vào các thế kỉ trước, và người hùng tiêu biểu là triết gia
Socrates, Đức Phật Thích Ca, Khổng Tử. Có lẽ đa số giáo sư ngày nay không dám
nhận mình đứng ngang hàng với các bậc tiền bố đó, nhưng việc làm của họ cũng
không khác gì mấy so với việc làm của giáo sư ngày nay: giảng dạy, nghiên cứu,
và phụng sự xã hội.
Nói gì thì nói, giáo sư là nhà giáo, là một thành phần trong giai cấp thầy.
Nhưng giáo sư là thầy giáo công chúng, chứ không đơn thuần là thầy giáo tiểu
học hay dạy nghề. Giáo sư khác với thầy giáo thường ở điểm họ chẳng những giảng
dạy, mà còn nghiên cứu khoa học và sản sinh ra tri thức mới. Tri thức mới không
phải cho cá nhân họ, mà phải đem lại phúc lợi cho xã hội và nhân loại. Cần nói
thêm rằng danh từ “giáo sư” trong tiếng Latin có nội hàm là người có thẩm quyền
và chuyên gia. Nội hàm thẩm quyền và chuyên gia được xây dựng trên giảng dạy
(đào tạo) và nghiên cứu của cá nhân giáo sư. Do đó, một người không hành nghề
giảng dạy và cũng không nghiên cứu không thể là một giáo sư đúng nghĩa.
Bài viết này lấy cảm hứng từ tranh luận chung quanh ý nghĩa của danh từ “Giáo
sư”. Có ý kiến cho rằng rằng Trường ĐH Tôn Đức Thắng đã “phạm huý” khi sử dụng
danh từ “Giáo sư”, vốn là chức danh do Hội đồng chức danh giáo sư Nhà nước tiến
phong. Nhưng chiếu theo những lí giải mang tính “ôn cố tri tân” trên đây, tôi
thấy chính Hội đồng Nhà nước mới lạm dụng danh xưng “Giáo sư”, bởi vì rất nhiều
người được Hội đồng tiến phong không hành nghề giảng dạy mà cũng chẳng làm
nghiên cứu, chẳng tạo ra tri thức mới, chẳng tham gia các “cộng hoà văn
chương”.
Đã đến lúc cần cải cách qui trình và tiêu chuẩn bổ nhiệm giáo sư. Cũng như một
số người phát biểu trên báo chí, tôi cho rằng nên trả danh từ “Giáo sư” về cho
đại học, và nên trao quyền bổ nhiệm giáo sư cho đại học. Bất cứ đại học nào
cũng đều có quyền bổ nhiệm giáo sư, nếu đại học có sẵn một qui trình minh bạch
và một bộ tiêu chuẩn khoa học.
Nguồn: GS Nguyễn Văn Tuấn/
Tin Hoa Thịnh Đốn
Nhận xét