1768.Nguyên khí” và thân phận kẻ sĩ mọi thời
Nguyên khí” và
thân phận kẻ sĩ mọi thời
Đặng Văn Sinh
Cuối năm 2013, bản thảo Nguyên khí của
nhà văn Hoàng Minh Tường được NXB Tri thức cấp giấy phép, nhưng chỉ một thời
gian sau, không biết vì nguyên nhân gì, Cục Xuất bản lại có lệnh thu hồi. Nhà
xuất bản Dân khí thuộc Diễn
đàn Xã hội dân sự nhận thấy đây
là cuốn tiểu thuyết có nhiều sáng tạo về nội dung cùng với phong cách văn
chương đặc sắc, nên đã kịp thời ấn hành vào đầu năm 2014 để đem đến cho bạn
đọc một cách nhìn mới về thân phận người trí thức Việt Nam qua Vụ án Lệ Chi
Viên.
Dưới đây Bauxite Việt
Bauxite Việt
|
Mở đầu tác phẩm, Hoàng Minh Tường
dẫn lời Thân Nhân Trung soạn cho văn bia tiến sĩ đề danh khoa thi năm Nhâm Tuất
(1442), trong đó có đoạn “…Hiền tài là nguyên khí của quốc gia. Nguyên
khí thịnh thì thế nước mạnh mà hưng thịnh, nguyên khí suy thì thế nước yếu mà
thấp hèn. Vì thế các bậc đế vương thánh minh không đời nào không coi việc giáo
dục nhân tài, kén chọn kẻ sĩ, vun trồng nguyên khí quốc gia làm công cần
thiết…”. Lấy Nguyên Khí làm tựa đề, người đọc không
mấy khó khăn cũng hiểu được tư tưởng chủ đạo của nhà văn khi ông viết cuốn tiểu
thuyết lịch sử này. Nói cách khác, Nguyên khí chính là hồ sơ tổng
hợp dưới dạng văn chương của giới trí thức Việt Nam thời kỳ chế độ phong kiến thông
qua hình tượng điển hình: Nguyễn Trãi – Nguyễn Thị Lộ.
Qua tư liệu lịch sử từ các văn bản
chính thống còn lại, người ta nhận ra, có một sự khác biệt căn bản nếu so với
các vương triều phong kiến chuyên chế trước và sau nó. Đó là việc sát hại hoặc
vô hiệu hóa hàng loạt công thần khai quốc ngay khi chính quyền vừa mới được
kiến lập theo phương thức “điểu tận cung tàng”, dẫn đến khủng hoảng chính trị
mà mãi mấy chục năm sau Lê Thánh Tông mới khắc phục được.
Bối cảnh của tiểu thuyết Nguyên
khí được xây dựng vào đúng giai đoạn “nhạy cảm” ấy. Đây cũng chính là
thời kỳ mà người trí thức phong kiến bộc lộ rõ bản chất nhu nhược của họ, tuy
có tài kinh bang tế thế, nhưng bị chi phối bởi tư tưởng trung quân mù quáng,
lại không có thực quyền trong tay, nên đành mang tiếng là hèn, chịu khuất phục
trước cường quyền để bảo toàn mạng sống. Có thể nói, ngay sau khi lưỡi đao tàn
độc của hoàng hậu Nguyễn Thị Anh cướp đi sinh mạng 217 nạn nhân, vụ thảm án Lệ
Chi Viên đã đặt ra những câu hỏi lớn về lương tâm, trách nhiệm và luật pháp đối
với nhà cầm quyền. Biết rõ là một vụ án oan, hơn thế, hai nhân vật chính bị
hành quyết lại là ân nhân từng cứu mạng, vậy mà Lê Thánh Tông, với tư cách là
Nam thiên Động chủ, chỉ dám chiêu tuyết một cách nửa vời. Gần sáu trăm năm qua,
lịch sử dường như vẫn còn bỏ ngỏ. Có thể xem, Nguyên khí của
Hoàng Minh Tường, chính là cuốn sách trả lời những câu hỏi đó…
Câu chuyện khởi nguồn từ sự kiện
tìm ra tập "Long Thành tạp ký" bằng chữ Hán của Ứng Nhân Đoàn Khâm từ
năm trăm năm trước gồm 5 quyển ghi chép về Nguyễn Trãi và "Vụ án Lệ Chi
Viên" do hai ông "cò" văn hóa Cao - Tháp làm trung gian, và kết
thúc cũng bằng một sự kiện động trời, khi bọn trộm, nửa đêm đột nhập vào từ
đường họ Đoàn lấy đi bộ sách quý.
Nguyên khí gồm 19 chương và "Phần cuối truyện" được bố
trí xen kẽ 16 chương "kể chuyện" lịch sử theo nguyên tác của
"Long Thành tạp ký" với 4 chương viết về thời hiện đại kết hợp những
đoạn bình luận sắc sảo về thế sự, chính trị, văn chương, cùng những nhân vật có
liên quan đến số phận bộ sách cổ là Hoàng giáo sư, “Thọt Bỉ nhân”, Chủ nhiệm
Huỳnh Đạo, viên trung tá an ninh Phillip và hai ông quan chức "buôn văn
hóa" rất có chính kiến Cao và Thấp.
Kiểu viết xen kẽ xâu chuỗi này
không mới ở tiểu thuyết hiện đại, nhưng với tiểu thuyết lịch sử, nhất là lịch
sử Việt Nam ,
thì đây là tác phẩm đầu tiên sáng tác theo khuynh hướng này. Đương nhiên ta có
thể coi đó là sự đổi mới về mặt thi pháp.
Yếu tố hiện thực và yếu tố hư cấu
luôn song hành tạo nên những trường đoạn kịch tính, dẫn dụ người đọc như là lạc
vào một không gian nghệ thuật đầy màu sắc với những mối quan hệ rằng rịt, phản
ánh tinh thần lịch sử thời đại và hai nhân vật ở trung tâm là Nguyễn Trãi và
Nguyễn Thị Lộ. Đọc Nguyên khí, người ta cảm thấy như bị đắm chìm trong
không khí lịch sử thời Lê sơ, nhưng bỗng chốc lại "bị" tác giả kéo về
thời hiện đại với những vấn đề thời sự xã hội nóng bỏng, buộc ta không thể
ngoảnh mặt làm ngơ mà phải trăn trở, suy ngẫm về tương lai đất nước, dân tộc…
Về hình thức, Nguyên khí được
xem như loại tiểu thuyết chương hồi, bao giờ cũng được mở đầu bằng câu "Bây
giờ lại nói về..." hoặc “Lại nói về…”, nhưng hơi văn, mạch văn,
khí văn và nhất là cách xử lý bố cục, tình huống và hình tượng nhân vật thì
hoàn toàn hiện đại. Có thể nói, ở đây, tác giả chỉ sử dụng lối "giễu
nhại" như một kiểu hoạt kê của loại tiếu lâm dân gian, còn hồn cốt của nó
vẫn luôn "chính tắc", tuân thủ khá nghiêm túc thi pháp tiểu thuyết
lịch sử.
Thực ra, Nguyên khí không
chỉ dừng lại ở một tiểu thuyết lịch sử, cho dù Hoàng Minh Tường đã thành công
trong việc dùng hình tượng văn học tôn vinh hai nhân vật lịch sử lỗi lạc đầu
triều Lê: Ức Trai tiên sinh và Đức Bà Lễ nghi học sĩ. Nguyên khí còn
mang phong cách của một chuyên luận bằng hình tượng, nghiên cứu về thân phận
người trí thức Việt xuyên suốt các thời đại trong mối tương quan với nhà cầm
quyền, từ đó quy nạp được bản chất của tầng lớp nguyên khí này
như một hiện tượng có tính phổ biến.
Kết cấu "xâu chuỗi" có vẻ
như khá tương thích với phương pháp sáng tác "Hậu hiện đại". Các sự
kiện diễn ra trong tiểu thuyết không liên tục theo nguyên tắc tuyến tính mà
luôn bị gián cách về không gian, thời gian, tạo nên những khoảng lặng để người
đọc suy nghĩ, phán đoán và đưa ra những kết luận của riêng mình. Có thể thấy
cách bố cục “phân mảnh” mang lại hiệu quả đáng kể đối với sự tiếp nhận của
người đọc. Ví dụ đang viết về người nữ tượng nhân tài hoa Bùi Thị Hý với những
lò gốm Chu Trang nổi tiếng một thời bằng lối hành văn truyền cảm đầy ma lực thì
bất chợt tác giả nhảy cóc năm thế kỷ, kể về cái chân thọt của Bùi La Việt bị xe
tăng cán phải trong đêm cùng với Tiểu Mẫn tham gia biểu tình trên quảng trường
Thiên An Môn. Đáng chú ý hơn là lời kể của tác giả mang đậm phong cách giễu
nhại của tiểu thuyết Hậu hiện đại về một sự việc hoàn toàn không có gì đáng
cười. Hay, vừa dứt chương “Sử thần Ngô Sĩ Liên” hoàn toàn nghiêm túc, ẩn dụ về
cái hèn truyền kiếp của những trí thức được gọi là kẻ sĩ trước cường quyền thì
nhà văn lại dẫn ra một hình ảnh khá là bi hài, tạo nên trận cười ra nước mắt ở
chương “Chủ nhiệm Huỳnh Đạo”. Ấy là vào ngày 17 tháng 12, các thành viên ban
lãnh đạo CLB rủ nhau ra viếng hương hồn liệt sĩ ở Đài Bắc Sơn Hà Nội. Lúc mới
đầu các vị hăng hái lắm, thế nhưng đến khi công an chặn đường cùng với những
lời thuyết phục của Phillip, thế là đoàn bị cắt đuôi, chỉ còn mỗi hai người đi
đầu.
Có thể nói tính giếu nhại ở đây đã
tham gia với tư cách là một phương tiện biếu đạt tư tưởng thẩm mỹ, không chỉ
giới hạn ở những chương thuộc về thời hiện tại, mà ngay cả với lịch sử, đôi khi
tác giả cũng sử dụng thủ pháp này. Điển hình hơn cả là đoạn Lê Nhân Tông chưa
đủ hai tuổi được đặt lên ngôi Hoàng đế, dưới sự nhiếp chính của Hoàng thái hậu
Nguyễn Thị Anh. Ông vua nhí này lúc lâm triều, bỗng nhiên “phịch một bãi ra
hoàng bào rồi ngỏng chim tè vào mặt các quan đại thần”. Ấy vậy mà các quan
xúm nhau lại xưng tụng đó là điềm lành.
Tuy nhiên tính giễu nhại đậm đặc
hơn cả thường được tác giả gài vào các trang bình luận hành trạng của hai cán
bộ “buôn văn hóa” với những mánh khóe lừa bịp ông trưởng họ Đoàn về 5 cuốn sách
cổ cũng như những lời tự trào phảng phất thói lưu manh qua những toan tính thớ
lợ.
Cao và Thấp là hai nhân vật khá độc
đáo được miêu tả cả ngoại hình lẫn hành vi một cách khái quát nhưng rất điển
hình, rất sinh động cho một kiểu nhân vật có tính cách phức tạp. Hai nhà văn
hóa này có thể được xem như những cá thể được hình thành sau quá trình phân
mảnh tiểu thuyết tiêu biểu cho khuynh hướng Hậu hiện đại. Họ hiện diện trong Nguyên
khí chỉ là nhân vật ngoại biên, nhưng thực ra lại là nguyên nhân của
mọi nguyên nhân. Đó là cặp bài trùng thuộc loại “lưỡng cư” mang gene đột biến
xuyên suốt sáu thập kỷ, không tìm thấy ở bất cứ bộ tiểu thuyết sáng tác theo
phương pháp Hiện thực XHCN nào trước đây. Dưới con mắt của nhà chức trách thông
qua trung tá Philip, thì Cao và Thấp là “hai ông buôn văn hóa”, nhưng thực chất
họ là những con người đầy bản lĩnh, có học vấn đáng nể và một phông văn hóa
không “lùn”. Nếu chỉ xét về ngoại hình (đối lập nhau như Don Quijote - Sancho
Panza), và cách chơi sành điệu (xe hơi Vios, bật lửa Zippo khủng, tẩu thuốc nạm
vàng 24k vốn là vật tùy thân của cụ Nguyễn) cũng như những lời thì thầm bàn
nhau âm mưu chiếm đoạt bộ “Long thành tạp ký” để bán cho một đại gia chơi đồ cổ
Sài Gòn, thì ta không còn phải băn khoăn khi xếp họ vào thành phần văn hóa lưu
manh. Có điều, nếu chỉ như thế thì Cao và Thấp không phải là nhân vật đáng quan
tâm. Cái khác người ở Hoàng Minh Tường là, ông đẩy hai “nhà buôn” này lên một
cấp độ mới, thoát ly hẳn hệ thẩm mỹ truyền thống như là một sự đổi mới thi pháp
tiểu thuyết. Nói chính xác, ngoài phẩm chất lưu manh, Cao và Thấp còn là sản
phẩm tất yếu của thiết chế văn hóa thời đại mới được hình thành mấy chục năm
gần đây, bao hàm cả mặt sáng và phía âm u của nó. Nếu như, lúc ở nhà ông trưởng
họ Đoàn, Cao lộ nguyên hình là một con buôn: “Đừng già néo đứt dây. Giá ấy
được rồi. Hẹn với nó, nếu có bản gốc, mình chỉ lấy năm mươi ngàn đô…”; hay
khi muốn ve vãn giáo sư Hoàng: “Chúng em chỉ là những kẻ sưu tầm văn hóa.
Làm giàu cho văn hiến nhiều khi quên cả bản thân mình. Thiển nghĩ đây là một cổ
vật, một di sản của cha ông, đã nhận lời dòng họ Đoàn tìm người dịch. Biết là
chỉ giáo sư mới xứng tầm làm việc này, nên mới tìm đến đây. Cho phép chúng em
để một bản lại để ông anh đọc qua. Nếu thấy nên và cần dịch thì chúng em sẽ
thưa chuyện tiếp. Xin gửi ông anh chút quà, gọi là để thỉnh giáo”, thì
trong cuộc gặp mặt với chủ nhiệm Huỳnh Đạo và dịch giả Hoàng Nguyên sau này,
anh ta có những nhận xét đầy trí tuệ: “Dịch tác giả này (Mạc Ngôn) mà chỉ
chuyển ngữ thuần túy là không thành. Người dịch phải mộng du với tác giả, cùng
đi với các nhân vật, đi suốt các vùng đất mà tác giả chọn làm bối cảnh”
hay: “Con không tin ngòi bút của sử gia họ Ngô lại thẳng được đâu bố ạ. Các
vàng Ngô Sỹ Liên cũng không dám chép đúng sự thật. Mấy sử gia được như anh em
nhà Thái Sử Bá nước Tề? Kẻ sĩ Long Thành xưa nay đều hèn và run sợ trước quyền
lực, trước bả vinh hoa phú quý”.
Tóm lại, Cao và Thấp là một hiện
tượng văn hóa, chỉ xuất hiện vào những thời điểm lịch sử nhất định khi mà kiến
trúc thượng tầng xã hội không tương thích với cơ sở hạ tầng kinh tế, cần phải
được các nhà khoa học hàn lâm nghiên cứu như một đề tài xã hội học. Bởi lẽ,
chính Cao và Thấp làm cho cuộc sống của dòng họ Đoàn làng Động cũng như giáo sư
Hoàng, chủ nhiệm Huỳnh Đạo, giới văn hóa đô thành sinh động hẳn lên qua sự xuất
hiện “Long thành tạp ký” cùng với sự biến mất một cách khó hiểu của nó.
Dưới ngòi bút Hoàng Minh Tường, cái
gọi là “Lam Sơn hội” của phe nhóm Nguyễn Thị Anh có gì đó giống như một đảng
lục lâm bởi “hội viên” của tổ chức độc tài này gồm toàn những tay đao búa hành
xử thông qua tôn chỉ mục đích “Lam Sơn hội là hội cầm quyền”, “còn phe Lũng
Nhai còn mình” nên đã thẳng tay trừng phạt 63 trẻ chăn trâu hát bài đồng dao
cùng 39 kẻ cừu địch theo điều luật của Hội. Chưa hết, phía sau những kẻ sĩ đáng
kính như giáo sư Hoàng, tiến sĩ Bùi La Việt, nhà sử học Huỳnh Đạo, hình như lúc
nào cũng có bóng dáng trung tá an ninh Philip. Những “nguyên khí quốc gia”
này, hoàn toàn không có quyền miễn trừ, rất có thể bị câu lưu bất cứ lúc nào
nếu họ thể hiện lòng yêu nước của mình mà không xin phép nhà chức trách. Tội
danh “các thế lực thù địch” đã được đưa vào “Từ điển giễu nhại” trong Nguyên
khí không phải chỉ để nói cho vui. Chính vào ngày kỷ niệm 17 tháng 2,
ngay dưới chân tượng đài Lê Thái Tổ bên hồ Hoàn Kiếm đã có một số thanh niên
biểu tình chống ngoại xâm bị …”nhập kho”. Từ sự kiện chiếc quần lót phụ nữ dùng
dở vứt trong thùng rác phòng nghỉ, viên trung tá an ninh “phá” được một vụ án
quan trọng đã ngầm đưa đến cho người đọc thái độ giễu nhại. Nhưng kịch tính của
câu chuyện còn được đẩy lên cao trào, làm bất cứ ai cũng phải phá lên cười khi
mà cái biên bản do chính ông sĩ quan mẫn cán lập “tại hiện trường” lại biến cái
quần chíp che chỗ “nhạy cảm“ của đàn bà thành một thứ danh từ riêng của ngôn
ngữ phương Tây. Tuy nhiên sự việc chưa dừng lại ở trình độ chuyên môn của một
viên chức nhà nước như Phillip mà người đọc còn đi xa hơn nhờ phương pháp liên
văn bản. Chiếc quần lót dùng dở liệu có phải là phiên bản của “hai bao cao su dùng
dở” trong vụ án nổi tiếng “vừa tức vừa buồn cười” nhằm hạ gục nhà dân chủ cấp
tiến vì ông tiến sĩ này dám kiện đích danh một quan chức chóp bu sau khi ký
duyệt dự án cho người nước ngoài khai thác tài nguyên mà không xin phép Quốc
hội?
Tính liên văn bản trong Nguyên
khí là khá phổ biến. Gần như chương nào cũng có những tài liệu cần
tham khảo chẳng những cho người viết, mà còn rất cần thiết cho đối tượng tiếp
nhận nếu người đọc muốn có được cái nhìn toàn cảnh câu chuyện phía sau những
con chữ (Từ đó có thể thấy tính liên văn bản và giễu nhại được gọi là “hoạt kê”
trong tiểu thuyết hư cấu Việt Nam đã có từ trước khi lý thuyết sáng tác Hậu
hiện đại được du nhập vào).
Có thể thấy, các văn bản được liên
kết với Nguyên khí, kể cả văn bản “hư cấu” là khá phong phú nhưng
được “chèn” vào theo nhiều kiểu khác nhau, tạo nên một tổng thể đa dạng trên cơ
sở một kết cấu mở, có khả năng kích thích trí tưởng tượng của người đọc, từ đó
hình thành những văn bản phái sinh, bổ sung cho văn bản gốc thêm phong phú hoặc
đề xuất ý kiến phản biện. Văn bản đầu tiên, tuy chỉ là hư cấu nhưng khá quan
trọng, bởi nó được xem như “văn bản gốc”. Đó là “Long thành tạp ký”. Cũng bởi
cuốn sách bằng chữ Hán trung đại nên mới nảy sinh bộ ba nhân vật giáo sư Hoàng,
nhà sử học Huỳnh Đạo và tiến sĩ Bùi La Việt. Tiếp đó là hàng loạt văn bản được
huy động vào quá trình dịch thuật, bình giá nội dung cuốn sách cổ như “Quốc âm
thi tập”, “Ức Trai thi tập”, “Đại Việt sử ký toàn thư”, “Tam triều bản kỷ”,
“Bình Ngô đại cáo”, “Vạn Kiếp tông bí truyền thư”, “Hồng Mai bút ký”, các bài
đồng dao, “Báu vật của đời’, “Cây tỏi nổi giận”, “Rừng xanh lá đỏ’, “Đàn hương
hình”, “Đi tìm cái tôi đã mất”, v.v…
Tất cả những tác phẩm trên, dù là
hiện thực lịch sử hay hư cấu nghệ thuật ít nhiều đều liên quan đến thủ pháp
liên văn bản. Chỉ cần lấy ví dụ, từ bộ sách chữ Hán “Long Thành tạp ký” cách
đây hơn năm trăm năm, mà phải nói trăm phần trăm là hư cấu, Hoàng Minh Tường
làm nhóm giáo sư Hoàng Nguyên, “Thọt bỉ nhân”, Cao và Thấp cùng đông đảo bạn
đọc phải đau đầu bởi hàng loạt tài liệu phụ trợ đông tây kim cổ phục vụ cho
việc dịch thuật. Đó còn chưa nói đến sự bùng nổ thông tin, sự liên tưởng đa
chiều về những quan điểm thẩm mỹ trung tâm - ngoại biên, chính thống, phi chính
thống, hiệu ứng của tác phẩm văn học và nhận diện đâu là một nền văn hóa chính
danh.
Xen kẽ với các chương về Ức Trai
tiên sinh, Đức bà Lễ nghi học sỹ bằng lối văn kể nghiêm túc, thấm đẫm tinh thần
lịch sử, những chương viết về tượng nhân Bùi Thị Hý, ni cô Tiểu Mai hay chàng
Nguyên Phong lại vô cùng hấp dẫn, đôi khi phóng túng, phá cách của tiểu thuyết
hiện đại, nhưng hết thảy đều mang dấu ấn sáng tạo. Qua nhân vật Bùi Thị Hý,
người ta mới hiểu được một thời rực rỡ của nghề làm gốm Chu
Đậu vùng Nam Sách. Mối tình nồng nàn giữa đôi trai tài, gái sắc Tiểu Mai -
Nguyên Phong khiến ni cô mười bảy tuổi giã từ cửa Phật là bài ca đẹp làm người
đọc bâng khuâng.
“Thọt bỉ nhân” cũng là một nhân vật
cần phải bàn của Nguyên khí. Ngoại trừ nhân thân rất phức tạp bởi
hai dòng máu, hai quốc tịch và những hoạt động dân chủ khiến nhà đương cục lúc
nào cũng chiếu cố “chăm sóc”, Bùi La Việt là nhà nghiên cứu Hán Nôm có trình độ
uyên bác, đồng thời là nhà ngoại cảm có thể giao tiếp được với hồn người chết.
“Thọt bỉ nhân” là tính cách hư cấu đầy sáng tạo trên cơ sở một vài hình mẫu
thực ngoài đời. Anh cũng chính là mắt xích quan trọng trong việc làm rõ nỗi oan
khuất của vụ án Lệ Chi Viên.
Cuộc “nói chuyện” với quan thổ địa
họ Phạm cùng Lê Thái Tông, thực chất giống như lời khai của nhân chứng đồng
thời cũng là người bị hại trước Tòa đại hình. Tất cả chứng cứ mà Lê Nguyên Long
đưa ra trong âm mưu đầu độc của phe nhóm Nguyễn Thị Anh dường như đều phù hợp
với những suy luận của chúng ta, hoàn toàn khác với chính sử. Đây chính là góc
khuất của lịch sử một khi lịch sử bị nhóm lợi ích Lam Sơn của những quyền thần
đầy tham vọng như Nguyễn Phù Lỗ, Lương Đăng, Tạ Thanh thao túng. Đến đây ta
càng thấm thía lời cảm thán của giáo sư Hoàng Nguyên: “Buồn nhất là một xã
hội không sòng phẳng, một xã hội xử lý mọi vấn đề quốc gia đại sự bằng những
hộp đen. Cụ Phan Phu Tiên, cụ Ngô Sỹ Liên cũng cùng một duộc như kẻ sĩ chúng ta
bây giờ mà thôi. Người ta cắt cái sổ hưu là mình toi. Con cháu mình mất đường
sống. Biết bao cây bút cùn mòn không viết nổi. Tài danh như nhà văn Nguyễn Khải
mà trước khi chết phải thổ ra một bãi huyết 19 trang “Đi tìm cái tôi đã mất”
rồi mới chết nổi… Nhà cầm quyền coi vương triều và quyền lực như một cái hộp
đen, chỉ riêng họ biết và định đoạt. Mọi nhà nước độc tài bây giờ cũng là một
phiên bản khác của phong kiến mà thôi. Họ muốn cha truyền con nối, muốn duy trì
quyền lực vĩnh viễn. Họ đâu cần một xã hội công dân…”.
Bùi La Việt là nhà văn hóa đích
thực, có sự đóng góp quan trọng vào việc dịch và chú thích quyển năm “Long
thành tạp ký”. Xây dựng chân dung Bùi La Việt, Hoàng Minh Tường huy động khá
nhiều nguồn dự trữ tư liệu lịch sử chính thống cũng như phi chính thống, trung
tâm cũng như ngoại biên, cộng với vốn kinh nghiệm phong phú của một cây bút
tiểu thuyết thuộc vào hàng đầu của nền văn học Việt Nam.
Như trên đã nói, cũng như giáo sư
Hoàng, Bùi La Việt là một nhân cách văn hóa, nhưng cũng khác giáo sư Hoàng ở
chỗ, anh là một trí thức dấn thân, bất chấp cường quyền, sẵn sàng “nhập kho”
bất cứ lúc nào nhưng không thể không tham gia những cuộc biểu tình yêu nước ôn
hòa chống xâm lược. Tuy nhiên, cách miêu tả ngoại hình cũng như hành trạng của
“Thọt bỉ nhân” lại được tác giả sử dụng lối hài hước, phúng thích, thậm chí gây
cười ngay cả với những độc giả nghiêm túc. ”Thọt bỉ nhân”(kẻ thọt hèn kém)
chính là cái tên do Bùi La Việt tự đặt cho mình, đồng thời cũng là tên một
trang web của anh cùng với vốn kiến thức phong phú của một tiến sĩ xã hội học,
khiến anh nổi tiếng khắp Hà thành. Nhận xét của “Thọt bỉ nhân” về công lao và
vai trò chính khách cấp tiến của Triệu Tử Dương cũng như những câu hỏi thông minh
đặt ra với vong hồn vua Lê Thái Tông càng chứng tỏ anh chàng tiến sĩ lãng tử
này là một cao nhân. Tiểu thuyết Nguyên khí có thể thiếu đi
trung tá Philip, thiếu ông “Lỗi hệ thống’ hay ông “Sổ hưu” nhưng không thể
thiếu “Thọt bỉ nhân”. Bùi La Việt trong một bố cục phân mảnh bởi cả không gian
và thời gian, cả ý thức hệ cũng như tâm thức lịch sử, luôn hiện diện trong tiểu
thuyết như một chiếc cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa thế giới âm tào lắm
oan hồn và cõi dương gian đầy ma quỷ. Thiếu Bùi La Việt, Nguyên khí hẳn
là sẽ giảm sức hấp dẫn, cho dù Nguyễn Trãi, Nguyễn Thị Lộ vẫn là hình tượng
trung tâm sáng ngời nhân cách, lấp lánh trí tuệ.
Trong sự dẫn dắt mạch truyện, cảnh
hành hình 217 nạn nhân được tác giả sử dụng lối miêu tả gián cách, trong đó chỉ
có vài dòng thoáng qua về những người phụ nữ mang thai và cả những đứa trẻ còn
ẵm ngửa nhưng cũng làm người đọc đứng tim bởi sự dã man, tàn bạo đến tận cùng
của của đám “Lam Sơn hội”. Nỗi oan khiên làm cho trời sầu đất thảm, mây mù vần
vụ, khiến chúng ta, với tư cách là đối tượng tiếp nhận, không thể không liên
tưởng đến những câu thơ nhỏ máu của nhà thơ Trần Mạnh Hảo:
“Trên đường pháp trường con dâu
ta trở dạ
Tiếng cháu thét chào đời như
tiếng nghìn chim lợn báo tang
Đội ơn vua ban tã lót
Để cháu khỏi bị chém trần truồng
trên thớt!
Ôi con đường ba họ ta đến nơi
thọ hình
Sao dài hơn đường mười năm Lam
Sơn phò Thái Tổ”.
(Nguyễn Trãi trước giờ tru di)
Sợ đối diện với công lý, sợ hãi
nhân dân, và nhất là sợ bị cướp pháp trường, Nguyễn Thị Anh và đồng bọn không
dám công khái xử án trước thanh thiên bạch nhật mà lại dựng lên một phiên tòa
giả ở Ô Cầu Bò để đánh lừa bách tính. Một triều đại phế bỏ pháp luật, sợ dân
như sợ cọp, đám quan lại tham nhũng, đục khoét lương dân, trong khi “Lam Sơn
hội” lại có quyền tối thượng định đoạt vận mệnh quốc gia, coi người trí thức
như kẻ tôi đòi, thì vương triều ấy hiển nhiên không phải chính danh. Một triều
đình mà quan chức hành xử giống như đám lục lâm thảo khấu (chữ của Nguyễn
Huy Thiệp trong truyện ngắn “Nguyễn Thị Lộ”) không bao giờ dung nạp được
những nhân cách lớn như Nguyễn Trãi, Nguyễn Thị Lộ, Trần Nguyên Hãn, Phạm Văn
Xảo. Giết vợ chồng Nguyễn Trãi đồng nghĩa với việc thủ tiêu nguyên khí quốc
gia. Cho nên, không có gì lạ, nhà Hậu Lê cũng chỉ hưng thịnh được khoảng vài
chục năm thời Lê Thánh Tông, còn sau đó rơi vào tình trạng khủng hoảng triền
miên dẫn đến cuộc nội chiến Trịnh Nguyễn phân tranh, kéo dài gần hai trăm năm
gây ra bao thảm cảnh, đất nước tan hoang, lòng người ly tán.
Cuối cùng, để khép lại bài viết ,
không thể không có đôi lời với các nhà chép sử. Đọc xong Nguyên khí,
người ta có quyền nghi ngờ độ trung thực của các cuốn thông sử vốn được coi là
văn bản chính thông có đầy đủ tư cách pháp nhân để hậu thế soi vào đấy mà sửa
mình thành chính nhân quân tử. Qua vụ án “Lệ Chi Viên”, người đời còn ngộ ra
một điều nữa là Nguyễn Trãi và Nguyễn Thị Lộ bị chết đến hai lần. Lần thứ nhất
là bởi “Lam Sơn hội”, tức triều đình phong kiến chuyên chế dưới bàn tay dàn
dựng của Thái hậu Nguyễn Thị Anh. Lần thứ hai bởi Ngô Sỹ Liên và các sử thần
trong Quốc sử quán. Cuộc diện kiến Nguyễn Thị Anh và cái chức Đô ngự sử, đã
biến Ngô Sỹ Liên từ một tân khoa tiến sĩ có hùng tâm tráng chí, thành kẻ bồi
bút chuyên “sáng tác” Quốc sử, phục vụ mưu đồ đen tối của tập đoàn thống trị
độc tài.
Ngô Sỹ Liên chính là hình ảnh tiêu
biểu cho tầng lớp trí thức Đại Việt, bị nhà cầm quyền khinh bỉ như những thân
phận hèn kém, và sử dụng như gã thư lại, sẵn sàng bẻ cong ngòi bút trước bạo
lực và bả vinh hoa. Chính bởi những sử gia như Ngô Sỹ Liên, lịch sử dân tộc
Việt, trong khá nhiều trường hợp, không phản ánh đúng diện mạo xã hội đương
thời, dẫn đến tình trạng, các thế hệ sau nhận thức rất mù mờ về cha ông mình.
Ta hãy đọc lại đoạn ghi chép rất tùy tiện về vụ án “Lệ Chi Viên” trong ĐVSKTT
thì sẽ biết được tư cách kẻ sĩ của Ngô Sỹ Liên: “…Trước đây, vua thích vợ
Thừa chỉ Nguyễn Trãi là Nguyễn Thị Lộ, người đẹp, văn chương hay, gọi vào cung
cho làm Lễ nghi học sĩ, ngày đêm hầu bên cạnh. Đến khi đi tuần miền Đông, về
đến vườn Lệ Chi xã Đại Lại trên sông Thiên Đức, vua thức suốt đêm với Nguyễn
Thị Lộ rồi băng (…). Mọi người đều nói là Nguyễn Thị Lộ giết vua”. Không
chỉ cố tình chép sai sự thật mà sử gia họ Ngô còn nhẫn tâm thả một lời bình rất
bất lương (chữ của nhà văn Hoàng Quốc Hải) về Đức bà Lễ nghi học sĩ: “Nữ
sắc làm hại người quá lắm. Thị Lộ là một người đàn bà thôi, Thái tôn yêu nó mà
thân phải chết, Nguyễn Trãi lấy nó mà cả họ bị diệt, chẳng nên răn lắm ru?” (ĐVSKTT,
tập III, bản dịch, NXB KHXH, 1972, trang 131).
Với Ngô Sỹ Liên, lịch sử không phải
là tấm gương để hậu thế soi vào để sửa mình, thực chất là dùng những lời hoa mỹ
dối trá tô vẽ cho chế độ đương thời cho dù đấy là một vương triều độc tài đầy
tội ác. Để kiểm chứng ngòi bút “ngụy sử” của họ Ngô, độc giả chỉ cần tham khảo
thêm một chi tiết trong “Chiếu đại xá thiên hạ” của Lạng Sơn vương Nghi Dân sau
khi thanh toán mẹ con Nguyễn Thị Anh, lên ngôi Hoàng đế: “Trẫm là con trưởng
của Thái Tôn Văn hoàng đế, ngày trước đã làm Hoàng thái tử, không may Tiên đế
đi tuần miền đông, bỗng băng ở ngoài, Nguyễn thái hậu muốn vững quyền vị, ngầm
sai Tạ Thanh dựng Bang Cơ làm vua, cho trẫm làm phiên vương. (…) Cho nên từ đó
đến giờ, hạn sâu liên tiếp, tai dị xảy luôn, đói kém lưu hành, nhân dân cùng
khốn. Diên Ninh ( tức Nhân Tông) tự biết không phải là con của Tiên đế, vả lại
lòng người lìa ta, ngày mồng 3 tháng 10 năm nay khiến trẫm thay ngôi…”.
(ĐVSKTT, tập III, bản dịch, NXB KHXH, 1972, trang 170).
Như vậy, chân dung sử thần Ngô Sỹ
Liên, được Hoàng Minh Tường tái hiện là có cơ sở khoa học từ những sử liệu đáng
tin cậy. Đến đây, chúng ta cũng có thể mượn lời của chính vị Đô ngự sử đài, nói
ngược lại theo kiểu giếu nhại của khuynh hướng sáng tác Hậu hiện đại như sau:
“Sỹ Liên chỉ là một thái sử lệnh, bị Nguyễn Thị Anh vừa dọa dẫm vừa mua chuộc,
đến nỗi bán rẻ cả nhân cách kẻ sĩ. Nguyễn Trãi, Nguyễn Thị Lộ là bậc trung
thần, vì ngòi bút “ngụy sử” của họ Ngô mà phải chết đến hai lần, há chẳng đáng
trách lắm ru?”.
Chí Linh, năm Quý Tỵ, rằm tháng
Bảy, mùa Vu Lan
Đ.V.S.
Tác giả gửi trực tiếp cho BVN
Theo boxitvn.blogspot.com
Nhận xét