Đêm Then Tày

Đêm Then Tày

Phó Nhòm may mắn được anh Đồng Xuân Hiệp, tổ trưởng dân phố, người Tày chính hiệu ở xã Hòa Mạc, huyện Văn Bàn (Lào Cai) mời về gia đình dự một lễ Then cho bà mẹ năm nay 78 tuổi.

Những người cao tuổi ở đây cho biết, người Tày “châu Văn Bàn” xưa nay có hai loại Then. Một là Then Mụ, còn gọi là Then giải hạn, được làm cho những người trẻ từ 1 đến dưới 20 tuổi. Hai là Then Khoăn, được làm cho những người già bẩy, tám mươi tuổi. Then khoăn còn gọi là Then mừng tuổi. Trong lễ Then mà mình được dự hôm nay là then Khoăn.

Bà cụ Hoàng Thị Hiên sinh năm 1936, cụ ông là Đồng Văn Khàng sinh năm 1937 sinh hạ được 7 người con, 3 trai, 4 gái. Chả hiểu thế nào các con của 2 cụ đều được đặt tên theo phụ âm H. Đồng Xuân Hiệp, Đồng Văn Hơn, Đồng Thị Hẳn, Đồng Văn Hoan, Đồng Thị Hoa, Đồng Thị Hơi và Đồng Thị Hướng. Người yếu phổi mà đọc hết tên của 7 người con có lẽ...hụt hơi!

Anh con trưởng Đồng Xuân Hiệp cũng phải cố gắng lắm để “giải quyết công tác tư tưởng” cho mẹ bằng việc làm Then cho cụ. Bởi một lễ Then đối với nhiều gia đình dân tộc ở nông thôn miền Núi là quá sức, cho nên rất nhiều người muốn nhưng không thể.

Qua quan sát trực tiếp và hỏi han, mình lõm bõm hiểu ra rằng, Then khoăn của người Tày nơi đây có ý nghĩa “mừng tuổi” và giúp cho người già đến lúc nào đó phải xa thế giới này thì yên tâm được hưởng một “cuộc sống” đầy đủ, yên lành. Khi cuộc đời thật của con người là một “bể khổ” thì dĩ nhiên người ta mơ ước đến một cuộc đời khác tiếp theo phải được sung sướng hơn, hạnh phúc hơn. Đó là tâm lý chung của những người đang đi dần đến cõi hư vô. Then khoăn còn có ý nghĩa nữa là giải hạn để chừng nào còn sống ở trên đời thì cũng tránh được những điều bất trắc có thể xảy ra, nhất là ốm đau bệnh tật.

Cuộc làm Then được bắt đầu từ buổi chiều. Trong ngôi nhà sàn ở ven đường Quốc lộ 279 có mặt sàn rộng trên 100 m2, sử dụng cả tầng trệt thành trên 200 m2. Ngay từ buổi chiều đã có mấy chục người chủ yếu là trong họ tộc, người thân trong làng. Công việc cho nhà đám rất tất bật. Những người phụ nữ phải luôn chân luôn tay, lên nhà xuống bếp. Đàn ông thì mổ lợn, dọn dẹp, khênh vác... Đúng 6giờ30 là tất cả vào mâm ăn bữa cơm trước khi làm lễ chính thức. Tổng số 27 mâm, mỗi mâm 8 người. Riêng tầng chính trên sàn chứa được 22 mâm. Bữa này không được quyền kéo dài quá 8 giờ tối vì cuộc cúng Then sẽ bắt đầu. Thày Then là một phụ nữ đã cao tuổi. Ông bác của anh Hiệp cho biết, hiện nay cả cái “châu Văn Bàn” này chỉ có 2 người có khả năng đặc biệt mới làm được Thày Then. Nghe đâu không học được (vì người Tày không có chữ viết), người làm được Thày Then là có năng khiếu đặc biệt hình như là phải “giời cho”! Tôi hỏi “Cúng Then thế này có bao nhiêu bài?” “Không biết đâu. Nhiều bài lắm, cúng từ 8 giờ tối đến 12 giờ trưa hôm sau mới hết. Bà Then chỉ sau khi nhập đồng mới nhớ ra những bài cúng, bài hát Then...Cúng xong bà quên hết, ngày mai anh có hỏi bà cũng chẳng nhớ gì!” “Thế lúc bà Then cúng ta không dịch và ghi chép lại được bằng tiếng Kinh à?” “Khó lắm anh ạ, vì bà ấy hát bằng tiếng Tày nhưng nghe tiếng được tiếng chăng, có nhiều câu không dịch được, chỉ hiểu đại ý. Những bài hát then của Thày Then dùng những lời hay ý đẹp và những làn điệu hấp dẫn để nhờ tổ tiên dẫn đường, rồi dụ dỗ ma quỷ...giúp cho linh hồn người chết đi đến nơi về đến chốn. Ví dụ như bây giờ là đang cúng “trên đường đi”. Đây là đoạn dài nhất vì trên con đường này nó xa xôi, ghập ghềnh, phải qua nhiều sông, nhiều suối, nhiểu đèo... mỗi đoạn đều phải đốt tiền vàng, đi mới thông, y như trên đời đi đến đâu mà không có tiền là cũng không đi được..” Một anh còn trẻ nói đùa chêm vào: “Hóa ra ở dưới âm phủ cũng phải “mãi lộ” chứ đâu phải như trên trần chỉ có cảnh sát giao thông hay đôi khi gặp bọn cướp đường!”...

“Bàn thờ” cúng Then được làm ở gian sát với gian bàn thờ tổ tiên, đặt ngay xuống sàn nhà, trên một cái mẹt. Phía trước bàn thờ là bà Then và 2 người phụ. Phía sau bà Then là một “ngôi nhà” 5 gian làm bằng sống tàu lá chuối, trên lợp bằng vỏ chăn con công. Trong “nhà” và xung quanh được chất đầy vật phẩm cho người sau này về thế giới bên kia. Không thiếu một thứ gì cần cho sinh hoạt của con người mà người ta lại không đặt vào đó để ước mong cho sự đầy đủ của linh hồn người chết. Từ thóc, gạo, muối, lợn, gà...đến vải vóc, đèn nến, bát đĩa, ấm chén... thậm chí cả từ cành lá bưởi đun nước tắm, gội cho thơm...

Qua một đêm, tất cả mọi người hầu như thức trắng. Bà Then cứ hát, những thủ tục cần thiết cứ diễn ra. Những người không có việc gì thì ngồi túm năm tụm ba trò chuyện. Cánh đàn ông đánh cờ, chơi bài... ai mệt quá có thể ngả lưng ở bất kỳ chỗ nào có thể nằm được. Mình là khách quý, được nhường cho cái giường kê ở góc sàn, phòng khi vợ chồng anh cả ở thành phố về thì ngủ. Nhưng không thể ngủ được bởi cái không khí đêm Then nó lạ, lạ từ âm thanh, ánh sáng đến những ồn ào của cả tiếng Việt và tiếng Tày, rồi tiếng hát Then, tiếng đàn tính tẩu... cứ đều đều vọng ra từ nơi bàn thờ Then... Thế là lại dậy rút máy ảnh chụp. Chụp tất cả trong đêm dưới ánh đèn tiết kiệm điện compact.

Ba giờ sáng, mọi người gọi nhau ăn “xáo giề”, bao gồm cháo lòng, thịt lợn và rượu men lá.

Sáu giờ, tất cả xòe xung quanh “ngôi nhà” lá chuối. Tiếng trống cái đổ nhịp, điệu xòe Tày rất vui, kéo dài như không muốn dứt. Sau đó chị em phụ nữ lại tất bật với bếp núc, đồ xôi, chế biến thức ăn... chuẩn bị cho bữa đại tiệc sẽ diễn ra lúc 12 giờ trưa khi kết thúc lễ Then. Khoảng 11 giờ tất cả con cháu nội, ngoại đều mang thức ăn, thức uống từ nhà mình đến góp vào Lễ Then, bầy kín một gian nhà sàn....

Dưới đây là một số hình ảnh của Lễ Then nhà họ Đồng đêm 15 rạng ngày 16/3/2013 mà Phó Nhòm ghi được.