1112.Chơi cho gương vỡ làm ba, lại lành
Chơi cho gương vỡ làm ba, lại lành
Vũ Từ Trang
Trong đời sống mỗi con người, có những giây phút, những sự kiện trở thành
kỷ niệm không dễ gì quên được. Với anh hai quan họ Vũ Tự Lẫm, thì đấy là những
ngày tháng tham gia đóng phim truyện “Đến hẹn lại lên”. Vậy là đã bốn chục năm,
nhưng mỗi lần nhắc lại những ngày tháng đó, tâm trí anh lại chộn rộn bao buồn
vui khó tả.
Vũ Tự Lẫm
còn nhớ như in ngày anh rời làng lên đoàn quan họ Bắc Ninh. Đấy là cuối năm
1968, khi anh còn là chàng trai mười bảy tuổi. Một bữa, được tin đoàn quan họ
tuyển diễn viên, anh háo hức ghi tên thi tuyển. Tuy không phải là người quê
làng quan họ gốc, nhưng với khiếu ca hát bẩm sinh và cách truyền cảm chứa chất
nhiều cảm xúc, anh đã trúng tuyển vòng đầu. Một lớp diễn viên trẻ khi ấy, như
Lệ Ngải, Thúy Cải, Xuân Mùi, Hai Tráng, Vũ Tự Lẫm...sớm trở thành đội ngũ diễn
viên xuất sắc của đoàn quan họ.
Vũ Tự Lẫm |
Lớp diễn viên cùng trang lứa với Lẫm thỏa sức hát. Hát say mê, hát đắm
say từ nỗi lòng của chính mình. Họ đã phục hồi và chỉnh biên hòan chỉnh được
chương trình kết bạn, giã bạn mang tính kinh điển của quan họ. Ngày ấy, rất
nhiều hội diễn, hội nghị trung ương và địa phương mời đoàn đến biểu diễn. Vũ Tự
Lẫm cùng anh em diễn viên trong đoàn đã từng được đi phục vụ các đơn vị bộ đội
trong những ngày chiến tranh ác liệt. Không chỉ biểu diễn trong nam ngoài bắc,
quan họ Bắc Ninh còn đi biểu diễn ở nước ngoài. Phim “Đến hẹn lại lên” ra đời
trong không khí tưng bừng như thế. Vũ Tự Lẫm được chọn đóng vai Chi, anh hai
quan họ cùng diễn viên Như Quỳnh, vai Nết, chị hai quan họ, hai nhân vật chính
trong phim. Mối tình đắm say và nhiều trắc trở của họ, giăng mắc cùng khung
cảnh hội quan họ kết bạn, giã bạn, gây nhiều xúc động với người xem.Tuy không
được học trường lớp điện ảnh, vậy mà Vũ Tự Lẫm đã đóng rất thành công trong
phim. Anh nhập vai, hóa vai bằng chính cảm xúc gan ruột của mình. Tiếng tăm anh
hai quan họ Tự Lẫm càng vang xa. Đã có thời gian dài, hễ đi đâu, mọi người nhận
ra anh, là vui gọi với tên gọi trìu mến “ anh hai Chi chồng cô Nết”.
Sau này, anh
thường tâm sự với người thân, rằng số phận hai Chi trong “Đến hẹn lại lên” chịu
nhiều trắc trở, như vận vào đường đời của anh. Thời huy hoàng của đoàn quan họ
Bắc Ninh cũng chẳng được bao lâu. Khi Hà Bắc chia ra hai tỉnh Bắc Giang và Bắc
Ninh, thì các anh hai chị hai của đoàn quan họ lại lễ mễ khênh phông màn và đạo
cụ từ Bắc Giang về Bắc Ninh biểu diễn. Cơ sở vật chất của đoàn vốn nghèo nàn,
lại càng nghèo nàn hơn. Đã vậy, với phương châm đưa quan họ vào đời sống, quan
họ không chỉ ngây ngất, đắm say cảnh kết bạn giã bạn truyền thống. Một số
kịch bản mới cho quan họ, nào cấy lúa trồng khoai, nào nhà máy công nghiệp dần
như làm đui què quan họ. Một thời, đoàn quan họ từng đi biểu diễn kín lịch hàng
tháng, khi cải tiến chương trình, khán giả như quay lưng lại với quan họ. Đoàn quan
họ Bắc Ninh một thời đắt khách, nay thành mất khách. Diễn viên không được đi
hát, doanh thu của đoàn giảm sút rõ rệt. Phải chăng, đó là bi kịch của nghệ
thuật không theo kịp sự chuyển đổi từ cơ chế bao cấp sang cơ chế thị trường?
Anh hai Tự Lẫm là người phản đối cách thức cải biên cải tiến kiểu này. Với tính
thẳng thắn tới mức thái quá, ý kiến đóng góp thật tâm của anh không được lãnh
đạo đoàn chấp thuận. Không biết có vướng mắc gì không, mà Vũ Tự Lẫm quyết định
xin về hưu non, khi trái tim nghệ sỹ trong anh còn đang rớm máu. Anh thừa biết,
người diễn viên phải rời xa sân khấu, không khác gì con chim sơn ca bị cấm hót
trước bầu trời cao rộng. Anh càng nhớ thời hoàng kim của đoàn. Anh càng tiếc
công sức gây dựng đoàn quan họ của ông Lê Hồng Dương, người trưởng Ty văn hóa
tâm huyết và có tầm nhìn xa với quan họ. Một lớp các nhà nghiên cứu quan họ sâu
sắc và tài hoa như các ông Hồng Thao, Trần Ninh Quý không còn nữa. Đời sống cơm
áo không đùa với người nghệ sỹ. Quay ra vỉa hè buôn bán vặt cũng không còn chỗ.
Về quê cày cấy thì không còn ruộng. Vợ chồng diễn viên anh hai chị hai nức
tiếng một thời đành lấy giọng hát của mình đi hát chầu văn, hát xẩm để kiếm
sống.
Nghịch cảnh đáng chua chát, khi đoàn quan họ mất dần đất biểu diễn, thì các
tốp, các nhóm quan họ nghiệp dư lại phát triển rầm rộ. Những vạt áo tứ thân mớ
ba mớ bảy xanh đỏ lòe loẹt, những vành nón quai thao, những giọng hát quan họ
thương mại, quan họ du lịch, quan họ nhà hàng lại quay cuồng trong các hội
làng, các hội nghị, các bữa tiệc ồn ã. Người diễn viên tâm huyết với nghề, từng
sống chết với nghề, không thể bán rẻ nghề nghiệp của mình. Vũ Tự Lẫm quyết
không hát quan họ theo lối “giả cầy”, mặc cho nơi này nơi kia mời chào với tiền
bồi dưỡng cao. Diễn viên Minh Phức, con gái nghệ nhân nổi tiếng của làng quan
họ Ngang Nội, người vợ từng bao năm theo chồng đi biểu diễn, cũng đành gấp xếp
vạt áo tứ thân của mình vào đáy hòm. Một thái độ cực đoan tới mức thái quá của
Tự Lẫm, quyết không biểu diễn quan họ theo lối thương mại rẻ tiền, quyết giữ
quan họ phải là văn hóa sang trọng. Hai vợ chồng Tự Lẫm nguyện thề không cho
con cái theo nghề bạc bẽo của bố mẹ.
Ấy nhưng, số phận con người
lại như có sự sắp đặt theo lối riêng của tạo hóa. Tự Long, người con trai đầu
lòng của vợ chồng Tự Lẫm, lại trốn bố mẹ đi thi tuyển vào đoàn chèo quân đội.
Vừa qua, diễn viên Tự Long, đã được nhà nước phong tặng danh hiệu nghệ sỹ ưu
tú.
*
* *
* *
Truyện Kiều có câu “Đã mang cái nghiệp vào thân” thật đúng với số phận của Vũ
Tự Lẫm. Bao lần toan bỏ nghề ca hát, ấy nhưng bao đêm đóng cửa tắt đèn muốn ngủ
quên sự đời, thì con tim chứa chất máu mê nghệ sỹ lại trỗi dậy, kéo anh dậy,
lại lẩm nhẩm một vài lời ca cổ. Không lẩm nhẩm được nữa, rồi anh bật
tiếng hát. Không chỉ hát một mình, anh lay thức người vợ hát theo. Hát chay
không đàn sáo. Hát da diết như giãi bày. Rồi giọng hát nền nẩy lại bốc lên như
nhập đồng, như mê sảng. Rồi đêm này kéo đêm khác, Tự Lẫm quặn thắt hát. Vợ
chồng cùng hát. Hát như để cởi trói tâm trạng bế tắc của chính mình.
Biết vợ
chồng Tự Lẫm không bỏ nghề hát, nhiều gánh hát đến mời mọc, nhưng Tự Lẫm vẫn
quyết không tham gia. Không đánh đổi những lời ca từng rút từ ruột gan ông
cha để hưởng lấy những lợi lộc tầm thường. Vợ chồng diễn viên Tự Lẫm vẫn dành
góc thiêng cho quan họ. Rồi đôi vợ chồng nghệ sỹ ôm đàn nguyệt, nhị, sênh,
phách đi hát chầu văn, hát xẩm để khuây khỏa và kiếm sống. Việc tổ chức giá
đồng trước các điện thờ, đền thờ nay được coi là sinh hoạt văn hóa tâm linh;
chứ như ngày đầu vợ chồng đi hát cho các đám lên đồng phải hát chui lủi và bị
khép tội truyền bá mê tín dị đoan. Kể từ ngày rời đoàn quan họ đi hát chầu văn
kiếm sống, Vũ Tự Lẫm như trở thành một con người khác. Người nghệ sỹ trẻ trung
dạo nào, nay đã là ông già râu tóc rối bời. Tôi hỏi Vũ Tự Lẫm, có còn nhớ ngày
đóng phim “Đến hẹn lại lên” nữa không? Lẫm trả lời ngay, nhớ quá đi chứ! Công
xá cho ròng rã cả năm đi đóng phim được hưởng bao nhiêu? Anh nói, chẳng nhớ
nữa. Đại khái quy ra được gần tạ thóc. Thế là oách rồi. Rồi anh lại tự thán,
chả dám so với mấy cô ca sỹ bây giờ, cát-xê một bài hát, hơn chúng tôi đi hát
vài năm. Thế còn nhớ cảnh cô Nết bịn rịn khi chia tay không? Im lặng một lúc,
anh không trả lời thẳng câu hỏi, mà lái đi chuyện khác. Rằng ngày ấy, anh còn
trẻ, Như Quỳnh xinh đẹp và quá trẻ. Thế đóng phim xong, hai người có gặp gỡ
nhau không? Gặp gỡ làm sao được, mỗi người mỗi phận, mỗi nơi, mỗi việc. Nhưng
theo dõi phim ảnh, báo chí, biết Như Quỳnh vẫn nhiều thành công. Chả biết Như
Quỳnh có còn nhớ những ngày về làng gốm Thổ Hà, về làng Phù Lưu đóng phim cùng
tôi không?
Câu chuyện đóng phim đã bốn mươi năm, mà ngỡ như mới ngày nào. Anh nói rằng,
tham gia đóng phim mới một lần, mà vẫn còn người nhớ, là thấy hạnh phúc rồi.
Ngày dựng phim, còn có hai người cùng làng tham gia. Đấy là họa sỹ Ngô Xuân
Hoằng thiết kế mỹ thuật và cụ Tước ban phường kèn đám hiếu, đóng vai người thổi
kèn trong cảnh đám ma. Họa sỹ Hoằng nay đã lên cụ thượng, còn cụ Tước thổi kèn
đám hiếu nức nở thế mà đã thành nấm mộ xanh cỏ ngoài nghĩa trang tự lâu. Tự Lẫm
và tôi vốn là người cùng quê, cùng làng. Tôi đi khỏi làng từ nhỏ, nhưng vẫn nhớ
cụ thân sinh ra Tự Lẫm từng làm nghề thày cúng. Chả biết tiếng sênh, tiếng
phách, tiếng mõ, tiếng trống và lời ca trong bài cúng của cụ, có ăn vào tiềm
thức của Lẫm không? Chứ tôi nhớ thời nhỏ, anh em nhà Tự Lẫm đã biết đàn ca sáo
nhị giỏi giang. Lẫm lại có chị gái, từng làm dâu nhà bác tôi. Chị cũng từng
tham gia đội múa dâng hương của làng. Chiến tranh ngày ấy căng thẳng, tuy gia
đình con một, anh trai nhà bác tôi cũng phải ra trận. Anh chị ăn ở với nhau
được có mấy bữa, rồi anh lên đường và hy sinh ở chiến trường xa. Chị gái của
Lẫm, con dâu bác tôi, chít khăn thờ chồng, lo ruộng vườn và phụng dưỡng bố mẹ
chồng. Ngày bác gái tôi mất, bác trai thương phận chị còn trẻ, khuyên chị đi
lấy chồng cho đỡ đơn lẻ. Bác tôi khuyên mãi, khuyên như ép, chị mới chịu đi
bước nữa. Tuy là đi làm dâu nhà người, nhưng chị vẫn thường về chăm sóc bác tôi
cho tới ngày bác qua đời.
Có lẽ Tự Lẫm cũng
kế truyền được nếp ăn lối ở của gia đình mình. Người con trai Tự Long, diễn
viên chèo, danh hài có hạng, nay đã là đại úy, trưởng đoàn Nhà hát chèo
quân đội. Năm ngoái, Tự Long về quê dựng được nếp nhà gỗ năm gian, kiến trúc
theo lối cổ, để ngày nghỉ, cha mẹ về tĩnh dưỡng. Tự Lẫm phân trần, nghiệp ca
hát, như tạo hóa sắp đặt, anh muốn bỏ nó, mà gia đình anh lại càng gắn bó với
nó.
Thời
là diễn viên đoàn quan họ, vợ chồng Vũ Tự Lẫm từng được nhiều huy chương, bằng
khen qua các hội diễn. Đến thăm nhà Tự Lẫm, không thấy treo bằng khen hay tấm
huy chương nào. Có thể anh không lưu giữ, hay anh không thích trưng ra. Duy
nhất, có tấm ảnh đen trắng chụp lại cảnh anh đóng vai Chi trong phim “Đến hẹn
lại lên” treo ngay ngắn trên tường. Trải qua một đời cống hiến cho nghệ thuật
quan họ, đến nay, không chỉ riêng anh, mà nhiều diễn viên gạo cội cùng trang
lứa trong đoàn, chưa được phong tặng danh hiệu gì. Tuy vậy, họ vẫn say sưa hát.
Họ mong được mang tiếng hát góp vui cho đời. Họ là những người nghệ sỹ dân gian
dám chơi hết mình. Nghĩ cho cùng, người nghệ sỹ biểu diễn, được đông đảo khán
giả quý mến, ngưỡng vọng, đấy là tấm huy chương cao quý nhất rồi.
Cuộc
gặp gỡ trùng phùng tại gian nhà Tự Lẫm, sau giãi bày trăn trở làm thế nào để
lưu giữ quan họ không bị lai tạp, để quan họ trở lại thời vàng son đã có của
mình, Tự Lẫm lại trải chiếu giữa nền nhà, bày nhạc cụ ra cùng người vợ hát tặng
mọi người mấy lời quan họ cổ. Đoạn anh ôm đàn nguyệt, vừa gảy đàn vừa hát chầu
văn. Lời ca vừa đắng đót, vừa bốc lửa ...chơi cho gương vỡ làm ba, lại lành...
Tôi như nhận được hồn vía của người hát gửi gắm vào câu hát này.
Tháng 9-2013
V.T.T
Theo: trannhuong.com
Nhận xét