Mạnh Kim /FB Mạnh Kim
Chuyến công du Bắc Kinh tháng 9-1982 của Thủ tướng Anh
Margaret Thatcher là một trong những cột mốc quan trọng đưa đến việc Anh trao
trả Hong Kong cho Trung Quốc. Trong chuyến đi này, khi hai bên còn thương thảo,
Đặng Tiểu Bình đã dọa rằng nếu Anh không chấp nhận điều kiện Bắc Kinh, Trung
Quốc có thể chiếm Hong Kong bằng vũ lực…
Tại sao phải trả Hong Kong
cho Trung Quốc?
Vương quốc Anh sở
hữu Hong Kong bằng ba hiệp ước, liên quan ba vùng đất trên lãnh thổ Hong Kong:
Hiệp ước Nam Kinh 1842; Hiệp ước Bắc Kinh 1860 và Hiệp định mở rộng lãnh thổ
Hong Kong 1898. “Nam Kinh Điều Ước” nói đến việc nhà Thanh chấp nhận nhượng
vĩnh viễn (“thường viễn”) đảo Hong Kong (hòn đảo phía Nam Đặc khu Hong Kong
hiện tại) – như một “chiến lợi phẩm” đối với Anh sau Cuộc Chiến Nha phiến lần
thứ nhất; “Bắc Kinh Điều Ước” liên quan việc nhà Thanh chấp nhận nhượng vĩnh
viễn bán đảo Cửu Long (sau Cuộc Chiến Nha phiến lần hai); và Hiệp định 1898
liên quan việc cho thuê khu Tân Giới trong 99 năm (hết hạn ngày 30-6-1997).
Hiệp định 1898
trở thành nguồn gốc của mọi rắc rối. Đầu thập niên 1980, khi lãnh thổ Hong Kong
phát triển thành khu kinh tế nổi trội, giới doanh nghiệp Hong Kong bắt đầu lo
lắng về tương lai Hong Kong sau cột mốc 1997.
Chiếu theo nội dung ba hiệp ước, chỉ khu Tân Giới là được trả cho Trung Quốc
sau thời hạn 99 năm; trong khi đảo Hong Kong lẫn Cửu Long vẫn thuộc về Anh. Tuy
nhiên, sau nhiều năm phát triển, cả ba khu đã hợp nhất thành một, xét về mặt
kinh tế. Vấn đề gây lo ngại là, ba khu - đảo Hong Kong, Cửu Long và Tân Giới -
sẽ thuộc về Anh hay Trung Quốc? Nếu thuộc về Trung Quốc, các hợp đồng thuê đất
của giới doanh nghiệp bị ảnh hưởng như thế nào? Và còn các dự án đầu tư đan xen
giữa ba khu vực vốn không hề được tách biệt bằng ranh giới địa lý cụ thể…?
Tháng 9-1982, Thủ tướng Thatcher sang Bắc Kinh trong bối cảnh như vậy. Viết
trên The Independent, tác giả Robert Cottrell đã thuật nhiều chi tiết hậu
trường về chuyến đi trên…
Chuyến công du
của bà Thatcher, lần đầu tiên với một Thủ tướng Anh đương nhiệm, đã được báo
chí Trung Quốc cố tình dìm thấp, như một sự kiện chính trị không đáng quan tâm.
Trên Đài phát thanh quốc gia Trung Quốc, sự kiện Thatcher đến Bắc Kinh được
“xếp” ở bản tin thứ tư, sau bản tin về chương trình làm việc Quốc hội, sau bản
tin về công nhân mỏ Hà Nam; sau bản tin Kim Nhật Thành đến Tây An. Tháp tùng
Thatcher là thư ký riêng Robin Butler; tùy viên báo chí Bernard Ingham; tân
Toàn quyền Hong Kong Sir Edward Youde; và trợ lý thứ trưởng ngoại giao đặc
trách châu Á-Thái Bình Dương Alan Donald (do bất đồng với Ngoại trưởng Francis
Pym trong vấn đề Falklands nên bà Thatcher để ông ở nhà). Thatcher được tư vấn
trước đó là nên đề cập tách bạch giữa vấn đề “chủ quyền” với “quản lý hành
chính”, cụ thể: Vương quốc Anh có thể giao lại chủ quyền toàn bộ Hong Kong nếu
Bắc Kinh đồng ý để Anh quản lý hành chính sau thời điểm 1997.
Gặp Đặng Tiểu Bình
Từ phi trường,
Thatcher được đưa đến Nhà khách Điếu Ngư Đài rồi dự lễ đón tiếp tại Đại lễ
đường Nhân Dân, nơi bà có cuộc hội đàm ngắn với đồng cấp Triệu Tử Dương. Trong
tiệc tối, Triệu bắt đầu làm nóng vấn đề Hong Kong, dù cuộc họp thượng đỉnh giữa
hai nguyên thủ chưa chính thức diễn ra: “Trong quan hệ song phương của chúng
ta, có những vấn đề để lại từ lịch sử cần phải được giải quyết thông qua con
đường thương nghị”. Thatcher trả lời: “Chúng ta chưa bắt đầu bàn đến vấn đề Hong Kong. Tôi sẽ theo đuổi vấn đề quan trọng này với ông
vào ngày mai”. Tuy nhiên, “vào ngày mai”, Bắc Kinh đã gây sức ép tâm lý trước.
Sáng hôm đó, tại hành lang Đại lễ đường Nhân Dân, ngay trước căn phòng mà
Thatcher chờ bên trong, họ Triệu đứng với một nhóm phóng viên Hong Kong và bất
ngờ tuyên bố: “Trung Quốc chắc chắn sẽ lấy lại chủ quyền Hong Kong”! Bắc Kinh
muốn đánh tiếng rằng chuyến đi của bà Thatcher sẽ chẳng có ý nghĩa gì.
Thatcher đến Bắc
Kinh trong tình trạng không được khỏe. Bà đã tỏ ra mệt trong chuyến công du bốn
ngày tại Nhật trước đó. Vào thứ năm 23-9, sau cuộc gặp với họ Triệu, bà gần như
không thể tỉnh trong suốt chương trình hòa nhạc Beethoven do sinh viên Học viện
âm nhạc Bắc Kinh biểu diễn. Bà còn phải đến Học viện nghệ thuật trung ương; dự
chương trình ra mắt sách của Hội đồng Anh; và có mặt trong tiệc tối với giới
doanh nghiệp Anh tại khách sạn Kiến Quốc (“Bắc Kinh Kiến Quốc phạn điếm”) trước
khi trở về phòng nghỉ lúc tối mịt.
Sáng hôm sau, thứ
sáu 24-9, Thatcher bắt đầu gặp Đặng Tiểu Bình. Tại Đại lễ đường Nhân Dân, Đặng
ngồi cùng Ngoại trưởng Hoàng Hoa, Phó Thủ tướng Chương Văn Tấn và đại sứ Trung
Quốc tại Anh, Kha Hoa. Gặp Thatcher, Đặng đốp: Trung Quốc không thể làm gì khác
hơn là lấy lại chủ quyền toàn bộ Hong Kong vào năm 1997; và Bắc Kinh sẽ làm
điều đó, bất luận Anh muốn hay không. Hong Kong
- bà Thatcher trả lời – phải hiểu là thuộc về Anh, với sự ràng buộc của ba hiệp
ước có giá trị pháp lý quốc tế, trong đó có hai hiệp ước liên quan vấn đề
nhượng vĩnh viễn. Trung Quốc không thể bác bỏ thực tế này. Nếu muốn lấy lại
toàn bộ Hong Kong, cách duy nhất là phải làm
theo luật, thông qua việc thay đổi các điều khoản của ba hiệp ước, với sự đồng
ý của Anh… Thatcher nói thêm, bà hiểu “sự quan trọng” của “vấn đề chủ quyền”
đối với Trung Quốc, nhưng điều mà Chính phủ Anh quan tâm chủ yếu là phải có một
bộ máy quản trị hành chính Anh duy trì tại Hong Kong sau năm 1997, để bảo đảm
“sự ổn định và thịnh vượng” của lãnh thổ. Thatcher hàm ý, một Hong
Kong mà Anh đã giúp xây dựng thành trung tâm thương mại mậu dịch
quốc tế không thể phút chốc bị tuột mất về tay Trung Quốc.
Đây là điều mà
Đặng không muốn nghe. Chưa lần nào kể từ khi quan hệ hai nước được bình thường
hóa năm 1972 mà một thủ tướng Anh dám trực tiếp lên tiếng phản đối việc trao
trả Hong Kong. Thế mà bây giờ, một thủ tướng Anh muốn quay ngược đồng hồ và nói
với Trung Quốc bằng thứ ngôn ngữ của thực dân thế kỷ 19, biện bạch những sự sai
trái trong hai Cuộc chiến Nha phiến, buộc Trung Quốc phải một lần nữa mất mặt
thừa nhận sự yếu đuối và nỗi nhục năm nào. Nếu đồng ý để Anh ở lại Hong Kong
sau năm 1997, Đặng nói, ông chẳng khác bọn bán nước nhà Thanh đã trao đất Trung
Quốc cho Anh bằng các hiệp ước phi pháp và vô giá trị. Bắc Kinh không thể chấp
nhận điều đó. Cờ Anh phải biến mất. Toàn quyền Anh phải biến mất. Và chỉ Trung
Quốc mới có thể quyết định chính sách nào thích hợp cho tương lai Hong Kong. Vương quốc Anh chỉ có thể “hợp tác” trong tiến
trình chuyển giao. Mà nếu không cùng Trung Quốc thỏa thuận chuyển giao trong
vòng hai năm, Bắc Kinh sẽ đơn phương tuyên bố chính sách riêng về số phận Hong Kong… Cuối cùng, để thêm phần nặng cân, Đặng dọa sẽ
dùng vũ lực nếu cần: “Tôi có thể bước vào (Hong Kong)
và lấy lại tất, ngay trong chiều nay”!
Cuộc gặp kết
thúc. Không có kết quả cụ thể. Bản tuyên bố chung sau đó ghi: “Lãnh đạo hai
nước đã tiến hành các buổi nói chuyện sâu rộng trong một bầu không khí hữu nghị
về tương lai Hong Kong. Cả hai nguyên thủ đã
thể hiện quan điểm rõ ràng về vấn đề. Hai nguyên thủ đồng ý tổ chức các cuộc
đàm phán thông qua các kênh ngoại giao sau chuyến công du này nhằm đạt được mục
đích chung là duy trì sự ổn định và thịnh vượng cho Hong
Kong”. 3g chiều cùng ngày, Tân Hoa Xã đã xỏ lá khi thuật: bản
tuyên bố chung nêu rõ “quan điểm Chính phủ Trung Quốc về việc lấy lại toàn bộ Hong Kong là trước sau như một”! Bản tin này xuất hiện
ngay thời điểm Thatcher tổ chức cuộc họp báo riêng. Khi được phóng viên hỏi về
nội dung bản tin Tân Hoa Xã, bà Thatcher vẫn duy trì quan điểm riêng: “Có ba
hiệp ước đang tồn tại. Chúng tôi sẽ bám chặt vào các hiệp ước trừ khi chúng tôi
quyết định khác đi. Ở thời điểm này, chúng tôi bám chặt vào các hiệp ước”.
Trước thái độ của Thatcher, Bắc Kinh tức giận. Chỉ một mình Triệu Tử Dương đến
dự tiệc chia tay bà Thủ tướng tổ chức tại Đại lễ đường Nhân Dân.
Tháng 10-1983, khi
các cuộc đàm phán bế tắc và thậm chí có thể đổ vỡ, thị trường Hong
Kong bắt đầu hỗn loạn. Đồng đôla HK tụt dốc không phanh. Cuối
cùng, London
nhân nhượng và Bắc Kinh cũng lùi một bước. Công thức “nhất quốc, lưỡng chế” kéo
dài 50 năm đã giúp cả hai cùng đỡ mất mặt. Ngày 19-12-1984, hai bên ký tuyên bố
chung về việc Anh trao trả Hong Kong… Một số ý
kiến nói rằng Anh đã trong tình thế rất yếu khi đàm phán. Cách trở địa lý khiến
Anh không thể bảo vệ Hong Kong bằng quân sự là
một vấn đề. Còn có nhiều yếu tố khách quan, chẳng hạn Hong
Kong lệ thuộc gần như hoàn toàn nguồn nước từ Quảng Đông. Bất luận
thế nào, người ta vẫn chỉ trích và cho rằng bà Thatcher thất bại khiến Hong Kong bị tuột mất khỏi Anh. 10 năm sau sự kiện chuyển
giao 1997, trả lời báo chí, cá nhân Thatcher cũng thừa nhận bà cảm thấy tiếc về
“tình huống bất khả kháng” mà bà đối mặt khi đàm phán; bà thấy “thất vọng” và
“buồn” khi không thể thuyết phục Bắc Kinh để Anh tiếp tục hiện diện ở Hong
Kong, dù với tư cách người thuê đất.
Nhận xét